سرنوشت متزلزل پول افغانی؛ اگر دالر توزیع نشود چه می‌شود؟
۲۹ جوزا ۱۳۹۶ هشدارهر کشوری برای ثبات پولی، سیاستی روی دست می‌گیرد که ارزش پول آن کشور در مقابل اسعار خارجی حفظ شود. افغانستان نیز که از سال‌ها به این طرف وارد بازار آزاد شده، سیاستی برای ثبات پولی را روی دست گرفته است که به باور کارشناسان در درازمدت پاسخ‌گو نیست.
بانک مرکزی افغانستان از لیلام دالر برای ثبات ارزش افغانی در بازار خرید و فروش اسعار کار گرفته و در کنار آن ورق‌های بهادار نیز از سوی این بانک به فروش رسیده است. ایمل عاشوری سخنگوی بانک مرکزی به هشدار می‌گوید: « این سیاست پولی به این خاطر اتخاذ شد که ما بتوانیم از نوسانات فاحش ارزش افغانی در مقابل اسعار جلوگیری کنیم.» اما این نوسات تا چه وقت ادامه خواهد داشت؟
رضا فرزام استاد دانشگاه کابل می‌گوید که اگر دالر از سوی بانک مرکزی لیلام نشود، ما شاهد نزولی شدن ارزش پول افغانی خواهیم بود. این می‌تواند ثبات نسبی را برای ارزش افغانی ایجاد کند، اما در دراز مدت پاسخ‌گو نیست. بانک مرکزی از حداقل یک دهه به این سو، اصلاحات پولی را روی دست گرفته، اما در چندسال گذشته برای ثبات قیمت پول افغانی در برابر اسعار خارجی، دالر را در بازار لیلام کرده است که به‌گفته سخنگوی بانک مرکزی، اگر نوسانات در نرخ افغانی وجود نمی‌داشت و اگر کاهشی صورت نمی‌گرفت، دالر از سوی بانک مرکزی در بازار لیلام نمی‌شد.
لیلام بیشتر از ۵۰ میلیون دالر در هر هفته
افغانستان اما نزول «فاحش» ارزش پول افغانی را در دوران های مختلف تجربه کرده است و گاه ارزش افغانی در برابر اسعار خارجی تا ده افغانی نیز کاهش داشته است. به همین دلیل، برای حفظ ارزش افغانی در برابر اسعار خارجی، بانک مرکزی افغانستان در هر هفته سه بار بیشتر از ۵۰ میلیون دالر را در بازار لیلام می‌کند، اگر با مبلغی که ورق های بهادار به فروش می رسد، جمع شود، نزدیک به صد میلیون دالر در هفته لیلام و به بانک های تجارتی به فروش می رسد. تنها لیلام دالر در بازار ارز، به طور میانگین در سال به شش میلیارد دالر می رسد که در سال های پسین به عنوان نخستین هدف سیاست پولی از آن کار گرفته شده است.
اما به باور کارشناسان اقتصادی، «خرید و فروش ورق های بهادار، تعیین میزان مصرف و سرمایه گذاری سپرده های مشتریان به بانک های تجارتی، تغییرات در نرخ سود» از عامل های اساسی اند که سیاست پولی در یک کشور را تعیین می کنند که در برنامه های سیاست پولی بانک مرکزی برجسته نشده است و سیاست لیلام دالر در بازار در اولویت قرار گرفته است. با آن هم، بانک مرکزی، شاخص‌های مهم اقتصادی، مثل بلند بردن سطح صادرات، جلب توجه سرمایه‌گذاران برای سرمایه گذاری، پایین بودن واردات و استفاده از محصولات داخلی و دیگر موردها را از عامل‌های ثبات پولی می دانند که «متاسفانه» افغانستان در آن سطح قرار ندارد.
این در حالی است که در دوره حکومت وحدت ملی، اکثر سرمایه گذاران خارجی دفترهای شان را در کابل بستند و نیروی جوان به سوی اروپا هجوم بردند و هم‌چنان برخی از سرمایه داران داخلی، پول‌های شان را در خارج از افغانستان انتقال دادند. سخنگوی بانک مرکزی گفت: «برای پول افغانی در بازار تقاضا موجود نیست و نبود تقاضا، باعث تراکم آن می‌شود، اما با خرید افغانی در برابر لیلام دالر، تراکم پولی کم می‌شود و پول در بازار به جریان می‌افتد.»
در این صورت اگر دالر لیلام نشود، پول افغانی در مارکیت تراکم پیدا می‌کند و جلوگیری نکردن از تراکم پول افغانی در بازار، باعث افزایش نرخ دالر خواهد شد که بالای زندگی فرد فرد افغانستان تاثیر مستقیم خواهد داشت. با این حال، صرافان در سرای شهزاده نیز می گویند که در صورت لیلام نشدن دالر به بازار، پول افغانی ارزش خود را از دست می دهد. این صرافان تاکید دارند که ۹۵ درصد اقتصاد افغانستان مصنوعی است و در عین حال افغانستا صادرات نیز ندارد. امین جان خوستی صراف در سرای شهزاده می گوید که: “بانک مرکزی در هفته حدود ۵۰ تا ۶۰ میلیون دالر را لیلام می کند، اگر لیلام نکند، پول افغانی ۵۰ درصد ارزش خود را از دست می دهد”.
آگاهان اقتصادی می گویند: «تنها گزینه‌ای که بانک مرکزی دارد، استفاده از سیاست لیلام دالر است؛ عرضه دالر، فروش دالر به خاطر ایجاد ثبات نسبی در اقتصاد است، تاکید می کنیم که این سیاست، یک سیاست اساسی و درازمدت به خاطر ایجاد ثبات در ارزش پول افغانی نیست. این یک راه کار موقتی است که تاثیرات جدی ندارد.»
لیلام دالر، راه حل اساسی نیست
راه‌حل برای ثبات پولی در کشور همیشه مورد بحث بوده است. اما بانک مرکزی لیلام، خرید و فروش ورق‌های بهادار را برای ثبات و کنترول قیمت‌ها در کشور مهم دانسته و می‌گوید که افغانستان یک کشور وارداتی است که باعث بالا رفتن «انفلاسیون وارداتی» شده است. نرخ اسعار مطابق با بازارهای جهانی تغییر پذیر است، اما ثبات پول افغانی در برابر آن از موردهایی است که تا کنون از طریق لیلام دالر در بازار حفظ شده است.
اقتصاد دان های کشور می گویند که این راه حل نیست و «باید» بانک مرکزی در سیاست پولی شان تغییرات بیاورد و راه های متداوم‌تری را جست‌وجو کند. بانک مرکزی اما تاکید دارد که نبود تقاضا برای پول افغانی در بازار، باعث شده است که دالر لیلام شود، به همین دلیل اگر دالر لیلام نشود، پول افغانی تراکم پیدا می‌کند.
به جریان انداختن پول افغانی از این طریق، راه حلی کوتاه مدت است که تراکم آن روی مارکیت تاثیر می‌گذارد، اما راه حل مقطعی است. در کنار آن، راه حل دیگر برای جلوگیری از تراکم پول افغانی در بازار، فروش ورق های بهادار است که عمدتا به بانک های تجارتی با تعیین مدت زمانی به فروش می رسد.
آقای فرزام می گوید که بانک مرکزی با استفاده نکردن از سیاست درست پولی، ثبات پولی را بی معنا کرده است. به نظر او، برای این که افغانستان در درازمدت به ثبات پولی برسد به چند مورد اساسی نیاز دارد که «افزایش توان تولید، افزایش توانمندی بانک مرکزی در کنترول معاملات پولی» مهمترین آن ها است.
به گفته او، روزانه صدها هزار افغانی در بازارهای کابل، هرات، مزار و دیگر ولایت‌ها تبادله می شود و یا از بیرون از افغانستان حواله می شود. تازمانی که این حوزه در کنترول بانک مرکزی نباشد، ثبات پولی در نوسان خواهد بود. به باور او، افزایش توان تولیدی کشور که متاسفانه افغانستان هنوز هم کشور وارداتی است و میزان تولیدات آن بسیار کم است. به این دلیل، به هر میزانی که تولیدات کم باشد، صادرات کم است و به هر میزانی که صادرات کم باشد، تقاضای بین المللی برای پول افغانی کم است و باعث نزول نرخ پول افغانی می شود. این کارشناس اقتصادی اضافه می کند: «بنیادی‌ترین کار برای ثبات پولی تقویت چرخه تولیدی است که می‌تواند راه حل درازمدت و بنیادی به خاطر ایجاد ثبات در ارزش پولی باشد.»
تاثیر لیلام دالر روی زندگی مردم
تاثیر بالا و پایین بودن نرخ دالر بالای زندگی مردم به صورت مستقیم محسوس است. در بهار سال جاری که نزدیک به یک ماه مرز پاکستان به روی تجار افغانستان بسته شد، نرخ مواد اولیه در افغانستان به شکل بی‌سابقه‌ای افزایش یافت. شاید ربطی به نوسانات پولی ندارد، اما افغانستان کشور وارداتی است که سیاست پولی آن به سادگی آسیب پذیر می شود. رضا فرزام استاد دانشگاه می گوید که نوسانات در ارزش پول تاثیر بسیار مستقیم بالای زندگی افراد آسیب پذیر جامعه دارد. به گفته او: «به هر میزانی که نرخ اسعار خارجی در مقابل پول افغانی افزایش یابد، به همان میزان قدرت خرید مردم کاهش پیدا می کند.» سخنگوی بانک مرکزی نیز می گوید: «از طریق فروش دالر نرخ مبادله، را کنترول می کنیم که به ثبات قیمت‌ها کمک می رساند.»
حدود پنج سال پیش، یک دالر معادل ۴۵ افغانی بود، اما نرخ دالر به مرور زمان در یک سیر جهانی بالا رفت. با بالا رفتن ارزش دالر، مردم فقیر و کارگر بیشتر آسیب دیدند، زیرا نرخ دالر در تعیین نرخ مواد خوراکی، پوشاکی و دیگر جنس های مورد نیاز مردم تاثیر مستقیم دارد. هرچند نوسان ارزش پول در سیستم بازار آزاد به «یک امر پذیرفته شده» تبدیل شده است، اما پول کشورهای همسایه نیز در برابر دالر سیر نزولی داشته است. با آن هم مردم افغانستان از بلند رفتن نرخ دالر در برابر افغانی نگرانی دارند و قمیت های مواد خوراکه و نیازهای اولیه مردم را از روی دالر برآورد می کنند.
نگرانی از کاهش چشم‌گیر نرخ افغانی
نگرانی از بالا رفتن نرخ اسعار خارجی در مقابل افغانی وجو دارد. کارشناسان اقتصاد می‌گویند، به اساس محاسباتی که انجام شده، تا چند سال آینده ارزش پول افغانی در برابر دالر کاهش چشم‌گیری پیدا خواهد کرد. با این حال، احتمال این که ارزش افغانی در مقابل دالر بیشتر از این سقوط کند، نیز بسیار بالا است؛ چون به باور کارشناسان اقتصاد، عامل های که باعث کاهش پول افغانی می شود، عامل های «بنیادی و ساختاری» است که برطرف کردن آن در کوتاه مدت امکان پذیر نیست.
اما صرافان شهر کابل باور دارند که راه بدیلی برای ثابت نگهداشتن نرخ افغانی در برابر دالر وجود ندارد، چون جنگ، بالا بودن نرخ بیکاری و منفعت نبردن از زراعت و نداشتن صنعت باعث شده است که راه دیگری جز لیلام دالر در بازار برای ثابت نگهداشتن پول افغانی در برابر اسعار خارجی وجود نداشته باشد. حاجی خان محمد باز، یک تن از صرافان دیگر در سرای شهزاده می گوید که با لیلام دالر ، افغانی نرخ خود را «یک چیز-ناچیز» با ثبات کرده، اگر لیلام نشود، ارزش خود را از دست می دهد.
مجید احمدزاده یک صراف دیگر نیز می گوید، بیش از یک دهه است که بانک مرکزی هر هفته، روزهای شبنه، دوشنبه و چهارشنبه در بازار دالر لیلام می کند. این روش، باعث شده است که پول افغانی در برابر ارزهای دیگر ثباتش را تا جایی حفظ کند.
سردار داهی
